Psychopathie is geen officiële term die wordt gebruikt binnen de psychiatrie. De term wordt door elkaar gebruikt met termen als anti-sociale persoonlijkheidsstoornis (AsPS) en sociopathie, maar er zitten verschillen tussen. Met name verschillen over o.a genetische aanleg, wel of geen betrokkenheid in criminele activiteiten, prikkelhonger, de mate van in staat zijn tot berouw/empathie en de mate van aanwezigheid van sociaal wenselijk gedrag.
Dr. Robert Hare, een Canadees professor emeritus in de psychologie, ontwikkelde een betrouwbare test (de PCL-R) voor het vaststellen van psychopathie. Hij ziet psychopathie en de antisociale persoonlijkheidsstoornis als twee verschillende aandoeningen. Dr. Hare is ook van mening dat iedere psychopaat lijdt aan de antisociale persoonlijkheidsstoornis, maar dat niet iedere AsPS-lijder een psychopaat is. Bij een combinatie van deze drie factoren, te weten: de antisociale persoonlijkheidsstoornis, de criteria van psychopathie zoals beschreven in de DSM-IV en de kenmerken uit de test, kan er volgens Dr. Hare, van psychopathie gesproken worden. De test is betrouwbaar in het geval van gewelddadige en criminele psychopaten, maar kan niet worden toegepast op psychopaten die niet in een gevangenissysteem verblijven.
Dit laatste is belangrijk. Door de publiciteit en beeldvorming die is ontstaan in de media (films of krantenberichten) bestaat het idee dat psychopaten zware criminelen zijn, of kille seriemoordenaars zoals Hannibal Lecter die hun slachtoffers in stukjes hakken. Deze vorm van psychopathie is echter heel zeldzaam en gelukkig zitten deze misdadigers meestal nadat ze gepakt zijn, vast achter slot en grendel. Wat verontrustend is, is dat het overgrote deel van mensen met psychopathische kenmerken gewoon in ons midden verkeren. Ze bevinden zich bijvoorbeeld o.a. in het bedrijfsleven, de politiek, de artiestenwereld en het medisch vakgebied, maar ze kunnen ook in het schoolbestuur, achter het loket van het plaatselijk gemeentehuis of in de hulpverlening zitten. Geen enkele plek is gegarandeerd psychopaatvrij.
Psychopaten kunnen als heel normale mensen overkomen -vaak zelfs beter dan normaal- en de kans dat je een pro-sociale of functionele psychopaat (de-huis-tuin-en-keuken psychopaat) tegenkomt in het dagelijks leven, is dus veel groter dan gemiddeld gedacht. Dat komt omdat psychopathische karaktertrekken zoals: welbespraaktheid, hoge verbale intelligentie, oppervlakkige charme en matige impulsiviteit goed kunnen verhullen dat ze pathologisch liegen en manipuleren, zodoende de hele boel oplichten en geen verantwoordelijkheid nemen voor hun gedrag. Dit gegeven zorgt ervoor dat ook professionele hulpverleners vaak niet doorhebben dat ze met een psychopaat te maken hebben. Het zijn uitzonderlijk goede acteurs; ze laten je geloven dat ze verantwoordelijke, leuke en nette mensen zijn die het beste met je voor hebben. Ze ‘veranderen’ in de persoon die ze denken te moeten zijn, om te kunnen parasiteren of andersinds misbruik te kunnen maken van hun slachtoffer van dat moment. Ze spelen een tijdje de ‘ideale’ vriend(in), zakenpartner of professional om hun slag te kunnen slaan. De psychopaat ziet z’n slachtoffer niet als medemens met eigen gevoelens, belangen en wensen, maar als leverancier van wat hij/zij hebben wil. Dat kan van alles zijn: aandacht, bewondering, invloed, aanzien, geld, macht, seks, medelijden en/of gunsten.
Onderzoek
De vraag die vaak onderzocht is, luidt: Wat mankeert deze mensen? Zijn ze ziek? Is de oorzaak genetisch? Zijn ze getraumatiseerd wellicht? Is het in de opvoeding verkeerd gegaan? Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar psychopathie, maar op al deze vragen is tot nu toe, nog geen eenduidig antwoord geformuleerd.
Dat komt mede omdat wetenschappers nog steeds niet kunnen duiden hoe de innerlijke psychologische processen verlopen en nog geen eenduidige omschrijving van het persoonlijkheidsprofiel van psychopaten hebben vastgesteld. Een diagnose op basis van gedrag kan wel met zekerheid worden bepaald. Uit hersenscans is gebleken dat psychopaten een afwijking vertonen in bepaalde hersendelen; sommige delen vertonen bij hen meer of minder neurologische activiteit dan bij niet-psychopathische proefpersonen. Genen spelen een rol waar het gaat om aanleg voor een bepaalde hersen- en persoonlijkheidsstructuur. Dat betekent dat sommige mensen vanwege hun aanleg minder dan gemiddeld empathie of angstgevoelens kunnen hebben. Sommige mensen zijn vanwege deze kenmerken uiterst stressbestendig, zoals chirurgen, gevechtspiloten, beurshandelaren of brandweerlieden. Het verschil tussen iemand met bijvoorbeeld weinig angstbeleving en een psychopaat, zit in het feit of ze daarmee anderen opzettelijk benadelen of niet. Genetisch en vanuit hersenscans kan dus niet vastgesteld worden of iemand zich ontwikkelt tot psychopaat. Dat is mede-afhankelijk van factoren tijdens de zwangerschap en de opgroeiende jaren.
De ziel
Een andere benadering om het psychopatisch fenomeen te kunnen verklaren komt vanuit de spirituele invalshoek. Psychopathie wordt van daaruit gezien als een intens gebrek aan bewustzijn en een onvermogen om zich op dat vlak te kunnen ontwikkelen. Het is daardoor niet mogelijk dat iemand echt contact maakt met zichzelf en zijn/haar medemens, maar wel goed kan doen ‘alsof’. Jan Storms beschrijft in zijn boek ‘Destructieve relaties op de schop, 2014’ hoe de ziel of de ‘kern’ in de psychopaat afwezig is. Er bestaat slechts innerlijke leegte. Al wat je ziet en ervaart bij de psychopaat is compensatiegedrag voor die leegte. Dit kan resulteren in een ontstellend gebrek aan empathie, berouw en geweten. Dat gaat zelfs zover dat psychopaten er genoegen in scheppen om iemand te benadelen.
Dit sadistisch genoegen wordt ook wel leedvermaak of ‘dupers delight’ genoemd. Ze zijn van mening dat hun slachtoffer dan maar ‘niet zo dom’ had moeten zijn om in hun val te lopen. Dat psychopaten een spoor van vernieling achter zich laten, schudden ze met deze redenering van zich af. Ze kunnen zich compleet afsluiten van de verschrikkelijke realiteit die ze voor anderen hebben gecreëerd. Berouw tonen doen ze op strategische momenten; wanneer het bijvoorbeeld tot strafvermindering leidt of ervoor zorgt dat het slachtoffer in hun belangen blijft investeren.
Thomas Sheridan beschrijft in zijn boek over psychopathie (Puzzling People, 2011), waarom slachtoffers zo getraumatiseerd raken door een ervaring met een psychopaat. De psychopaat is, vanuit Sheridans’ visie geen heel mens maar een soort entiteit. Hij zegt; ‘de psychopaat bestaat eigenlijk niet uit menselijke energie’. Je hebt als slachtoffer te maken (gehad) met iets kunstmatigs, met een gecreëerde personage maar niet met een echt mens met een ziel. Een personage is een bedacht karakter (b.v heldfiguur of zorgfiguur) in een verhaal of toneelstuk. De psychopaat is de schrijver, regisseur, acteur met de hoofdrol, belichter en art-director in zijn/haar zelfverzonnen film of toneelstuk. Een toneelstuk waar jij als slachtoffer, ongewild en zonder dat je het wist, bij betrokken bent geraakt. Het is wél de bedoeling dat jij in de bijrol, het ‘spel’ meespeelt. Doe je dat niet, dan begint daar het probleem. Wanneer dat toneelstuk, wat betreft de psychopaat moet worden beëindigd -omdat het saai/moeilijk vol te houden wordt of omdat er een ander psychopatisch belang gediend moet worden- dan worden de stekkers eruit getrokken en valt het doek. Einde voorstelling.
Jouw ‘geliefde’/’zakenpartner’/het personage verdwijnt meestal abrupt en definitief met de noorderzon en verklaart zo zichzelf dood. De ‘persoon’ die dan verschijnt kan ineens een heel ander iemand zijn, met een andere manier van praten of een andere houding. Hij heeft bijvoorbeeld alweer een ‘nieuwe’ vriendin (vaak was die al in beeld achter de schermen) met tatoeages, terwijl hij dat altijd verafschuwde. Kortom, je herkent je geliefde niet meer terug. Maar eigenlijk heeft hij nooit echt bestaan, het was een fata morgana en dat is uiterst schokkend om te beseffen. Het slachtoffer valt vervolgens in een onverwacht rouwproces. Het slachtoffer wist niet beter dan dat hij/zij een relatie had met een echt levend mens met echte gevoelens en met echte afspraken. De schokkende ontdekking dat alles, vanaf het begin nep/spel was, het besef opgelicht te zijn door een goede toneelspeler, de daaropvolgende verbijstering, het misbruik van vertrouwen, de onverwachte verlieservaring en de onvermijdelijke rouw zijn volgens Sheridan de oorzaken van het trauma van het slachtoffer.
Dr. Hare noemt in zijn boek (Gewetenloos, 2003), de psychopaat een intra-species-predator. Vertaald in het Nederlands betekent dat: ‘jagend op de eigen soort’. In de natuur is het hoogst ongebruikelijk dat een diersoort op de eigen soort jaagt. Een kat jaagt voor z’n maaltijd op een muis, niet op een andere kat. Het gedrag van de psychopaat, die op mensen jaagt om deze energetisch of anderszins te kunnen ‘consumeren’, is binnen de natuurwetten een zeldzaam en vreemd fenomeen, aldus Hare. Net als in het boek van Thomas Sheridan spreekt hieruit de suggestie dat de psychopaat uit een onmenselijke of onnatuurlijke kracht lijkt te bestaan. De mens is al eeuwen bezig om de aard en herkomst van psychopathie te verklaren. In allerlei oude, heilige teksten van over de hele wereld, bijvoorbeeld de MahāBhārata of de Nag Hammadigeschriften wordt het beschreven, weliswaar in andere termen en het is zeer waarschijnlijk dat psychopathie al duizenden jaren oud is.
Therapie
Therapie heeft weinig tot geen positief effect op psychopaten. Therapie verschaft psychopaten meer inzicht in de psychologische processen van mensen, daardoor raken ze eerder verder bedreven in liegen en manipuleren, dan dat ze leren hun gedrag ten goede te veranderen. Psychopaten weten dat hun gedrag verkeerd is. Ze opereren niet voor niets stiekem en leugenachtig. Het is dus niet zo dat psychopaten niet weten wat ze doen, het is eerder een kwestie van desinteresse in de gevolgen voor hun slachtoffers.
Daarom is het allerbelangrijkst, dat de omgeving zich leert beschermen tegen psychopaten. Dat begint met het kunnen herkennen van manipulatie. Jezelf inlezen over manipulatie en leren je eigen intuïtie serieus te nemen zijn goede eerste stappen. Klinkt het te mooi om waar te zijn? Wees dan op je hoede. Helaas kom je er vaak achter dat je ten prooi bent gevallen als het te laat is. De psychopaat is er dan allang vandoor met je geld of heeft alweer een nieuw gezin gesticht, terwijl jij nauwelijks hebt kunnen bevatten wat je is overkomen.
Voor slachtoffers van psychopathie is hulp en begeleiding nodig om de psychische en lichamelijke schade te herstellen. Leven met jarenlange (subtiele) manipulaties leidt tot emotionele instabiliteit, depressie, overspannenheid of uitputting. Gevolgen van mishandeling door een psychopaat is een vorm van PTSS, ook wel Complexe PTSS genoemd. Het is voor het helingsproces van belang dat de hulpverlener bekend is met deze stoornis.
Vraag een e-consult aan of maak een afspraak om de eerste stap te zetten naar hulp voor jezelf.
